• slobodne vojne komunitete – Pančevo, Zemun, Petrovaradin, Sremski Karlovci, Sremska Mitrovica, Brod i Nova Gradiška;
• i štampska mesta.

Godine 1775. carske vlasti su izdale tzv. „Normu“ koja je regulisala uređenje i nadležnost slobodnih vojnih komuniteta. Njihovo stanovništvo se delilo na: građane, kontribuente, privilegovana i zaštićena lica.

• Status građana dobijali su samo trgovci i zanatlije sa nepokretnom imovinom, a on se nije nasleđivao nego se sticao ličnim zaslugama i vrlinama. Podnosila se molba magistratu (upravniku grada) u kojoj je se dokazivalo imovinskog stanje (za plaćanje poreza) i spremnost za svaki vrstu dobrovoljnog rada. U slučaju povoljnog ishoda, podnosilac bi dobijao građansko pismo koje mu garantuje status građanstva, koje ga oslobađa vršenja vojne službe i daje mu pravo na slobodu u obavljanju svoje profesije. Kako bi istakli svoj status oni su u svečanim prilikama oblačili odelo slično plemićkom i pripasivali sablju. U slučaju prestupa plaćali su novčane kazne (ne telesne) ili su kaznu izdržavali u prostiriji magistrata (takozvanom građanskom zatvoru).
• U kontribuenate su se ubrajali manje imućni trgovci i zanatlije, vinogradari, nadničari, bećari i građanski sinovi pre sticanja građanskog statusa. Njihove porodice nisu uživale baš u svim pogodnostima staleža pa su bile u obavezi na opštinski kuluk u naturi (besplatno). Oni su, za razliku od građana, bili podložni telesnom kažnjavanju pred zgradom magistrata prema utvrđenoj proceduri.
• Privilegovanom staležu pripadali su sveštenici, plemići, oficirske udovice, lekari, magistratski činovnici, penzionisani oficiri, profesori i učitelji. Oni su uživali sva građanska prava ali nisu mogli biti birani u organe lokalne vlasti.

Ipak, pripadnicima srpskog naroda pravoslavne veroispovesti, zakonski nije bilo dozvoljeno da obavljaju državnu službu. Zakon je ukinut za vreme carice Marije Terezije (1752) i njegog sina Josifa II (1782) ali se svejedno do državne službe teško stizalo. Veoma značajan događaj za Srbe u Habzburškoj monarhiji bilo je osnivanje Karlovačke mitropolije (početkom XVIII veka), a samim tim i parohijske mreže i crkvenih opština, daleko značajanijih nego onih u Osmanskom carstvu. Značajni su bili i trgovačko-zanatlijski cehovi koji su postali ekonomska okosnica srpske zajednice. Razvoj i napredak ove dve samostalne  verske i ekenomske insitucije postao je osnov za uspon srpskog građanstva. To se vremenom odrazilo i na uobličavanje njihovog identiteta u okvirima većinske katoličke sredine.

Vladimir Lukić

dipl. istoričar